چەند تێبینییەک بۆ سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان

لە سونگەی هەستکردن بە دژواریی ڕەوشی سیاسیی، لە ناوەڕاستی مانگی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ئەم نووسراوەی خوارەوەم ئاراستەی سەرۆکی حکومەتی هەرێم کرد، لەپێناوی هەلوێستێکی گونجاوی حکومەتی هەرێم و سەرکردایەتیی سیاسیی دەسەلاتداری کورد لەم ڕەوشە سیاسییە ئالۆزەی عیراق و ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست، بەمەبەستی: پاراستنی بەرژەوەندیی بالای خەلک و خاکی هەرێمی کوردستان لە ئێستا و ئایندەدا.
پاش تێپەربوونی پتر لە سێ مانگ لە ناردنی، چونکە ڕەوشەکە هێشتا دژوار و ئالۆزە و پێویستە حکومەتی هەرێم هەلوێستێکی جیددی وستراتیجییەکی کارای بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەموو پێشهات و سیناریۆیە چاوەڕانکراوەکان هەبێت، لێرەدا یاداشتەکە بۆ ڕای گشتیی و مێژووش دەخەمەڕوو؛ هەروەها بەو مەبەستەش، کە ئەگەر نەخرابێتە بەرچاوی ڕیزدار سەرۆکی حکومەتی هەرێم، بەلکو لێرەوە بکەوێتە بەرچاوی، چونکە دلنیام لەوەی کە سەرنج و پێشنیارەکان، لەم بارودۆخە سەختە، سوودبەخشن بۆ گەل و نیشتمان.
{ناوەرۆکی یاداشتەکە}
جەنابی سەرۆکی حکومەتی ھەرێمی کوردستان
رێزدار مەسرور بارزانی
پاش سلاو،
[…] چونکە هەست دەکەم کەوا بارودۆخی سیاسی لە عیراق لەناکاو ئالۆز بووە و ڕەنگە زۆر دژوار ببێت، بۆیە ڕێگەم بدەن لەڕێگەی خوێندکارێکی دکتۆرای پێشانی ئازیزم ئەم سەرنج و تێبینییانەتان پێشکەش بکەم، بە مەبەستی بەرچاوڕوونکردنەوەی زیاتر، لەپێناوی لێگرتنی باشترین ڕێگا بۆ پاراستنی ژیان و مافی گەلی هەرێم و پەیکەر و ئاسایشی کیانی هەرێمی کوردستان، لەم بارودۆخە ناوخۆیی و هەرێمیی و نێودەولەتییە هەستیار و ئالۆزەی ئێستادا.
برای هێژا،
لەبەر ئەوەی بارودۆخی سیاسی لە عیراق لەناکاو گۆرانێکی گەورە و چاوەرواننەکراوی بەسەرداھات، پاش دەستبەردانی فراکسیۆنی سەدریی لە ئەندامەتیی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق، و کشانەوەیان لە پڕۆسەی سیاسیی لە عیراق – کە لە پاش سالی ٢٠٠٣ وە هاتووەتە کایەوە، و گشت دەسکەوت و کەموکورتیی و شکستەکان لەخۆدەگرێت – خەریکە هەموو خەلک و گشت کیانی دەولەتی عیراق (بە هەرێمەوە) بەرەو ئاییندەیەکی لێل و مەترسیدار دەچن. بۆیە دەبێت سەرکردایەتی حزبە کوردییە پەرلەمانییە کاریگەرەکان و پەرلەمان و حکومەتی هەریم پێکەوە خۆیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەمو سێناریۆ و پێشهاتە چاوەروانکراوەکان، بە چاکترین شێوە ئامادە بکەن، تا: بتوانن بۆ پاراستنی گەل و کیانی هەرێم و چارەسەرکردنی گرفتە هەلواسراوە سەختەکان لە نێوان حکومەتی هەرێم وحکومەتی ئیتیحادی و لەپێناوی پەیوەندی دەرەوەی دروست و هاوسەنگ، باشترین بژاردە لێبگرن.
سەبارەت بە جەوهەری بابەت: دیارە کە هۆی ئەم هەنگاوەی ڕیزدار (مقتدی الصدر) سەرنەکەوتنیەتی لە جێبەجێکردنی ئەو ئامانجەی هەیبوو، واتە پێکهێنانی حکومەتی زۆرینەی سیاسی، لەبەر تەگەرەی “سێیەکی پەکخەری” چوارچێوەی هەماهەنگیی، واتە بەهۆی دابەشبوونی لایەن و فراکسیۆنە عەرەبییە شیعییەکان بەسەر دوو بەرەی ناکۆک. هەرچەندە ڕیزدار (الصدر) ناسراوە بە موفاجەئە و موناوەرەی سیاسیی، بەلام ئەمجارە واپێدەچێت لە هەلوێستی خۆی پاشگەزنەبێتەوە؛ و ئەگەر بەکردەیی نەیەوێت بەشداری هەلبژاردنی داهاتووش بکات “لەگەل فاسدین” وەک ڕایگەیاند!، ئەوە مانای ئەوەیە ئیدی بەتەواوی واز، نەک تەنیا لە هەلبژاردن بەلکو لە گشت پرۆسەی سیاسیی، دەهێنێت؛ کە خۆی و ڕەوتەکەشی هەم لێی سوودبەخشن و هەم بەرامبەریشی بەرپرسن! هەرچەندە هیچ پرۆگرامی سیاسیی بۆ ئێستا و پاشەڕۆژی خۆی و ڕەوتەکەی دیار نییە! بەلام ئەگەر وابکات ئەوا تەنیا ئۆپۆزسیۆنی ناپەرلەمانیی واتە دەرەوەی پەرلەمانی بۆدەمێنێتەوە. لەم حالەتە دا دەسکەوتی هەلبژاردنی پەرلەمانیی خۆی و فراکسیۆنەکەی وەک دیاری پێشکەش بە لایەنی نەیاری: “چوارچێوە” و پشتی دەرەکییان (حکومەتی ئیران) دەکات، و ئاییندەی سیاسی خۆی و ڕەوتەکەی و پاشەڕۆژی پرۆسەی سیاسی عیراق دەبێتە سەرکێشیی (مجازفە) بۆ وان. دیارە کە ئەوان لەم بارەیەوە ئازادن و ڕێز لە بریاریان دەگیرێت، و خۆیان بەرپرسن لە چارەنووس و پاشەڕۆژیان.
بەهەرحال هەلوێستی ڕێزدار (الصدر) سەبارەت بە چارەسەرکردنی گرفتە سەرەکییەکانی هەرێم، لە چوارچێوەی “هاوپەیمانیی ڕزگاریی”ش بە نووسین دیار و ڕوون نییە. بۆ هەرێمیش چارەسەرکردنی گرفتە سەرەکییەکانی لەگەل بەغداد گرنگترین خواست و دەسکەوتە، هەرکام لایەنێکیان حکومەت دروست بکات، بەتایبەتی گرفتی ناوچە دابڕێندراوەکان و کێشەی نەفت وگاز، کە هەردوو گرفتی بوودجە و مووچەشی پێوەگرێدراون. بێگومان هەر کام لایەنی عەرەبی شیعی کە حکومەت پێکبهێنێت (یان لە حالەتی مانەوەی ئەم حکومەتەی ڕێزدار کازمی تا هەلبژاردنێکی پێشوەختی دیکە – کە ئەمەش سیناریۆیەکی چاوەروانکراوە) چاکتر ئامادەبێت بۆ چارەسەرکردنی گرفتە هەلواسراوەکان بە زەمانەتی نوێنەرایەتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە بەغداد، بۆ بەرژەوەندی خەلک و کیانی هەرێم باشترە. بەلام ئەوە دەکەوێتە سەر مەرجی تەبایی و ناتەبایی لایەنە سیاسییە کوردییەکان لەنێوخۆشیان، وهەبوون و نەبوونی بەرنامەیەکی هاوبەش و نوێنەرانی هەماهەنگ لە پۆستەکانی بەغداد، وبۆ سروشتی پێکهاتەی وەفدی هەرێم، و بۆ شێوەی گفتوگۆ و شێوازی دانوستان لەگەل وەفدی ئەو لایەنەی حکومەتی داهاتووی عیراق دروستدەکات؛ یان ئەو حکومەتەی ئێستا، ئەگەر تا هەلبژاردنێکی دیکە لەسەر حوکم مایەوە. لێرەدا هەم بۆ دابینکردنی تەبایی ناوخۆیی هەرێم، و هەم بۆ پتەوکردنی متمانە لە نێوان خەلکی هەرێم و سیاسەتمەدارانی هەرێم، وهەم بۆ پێویستیی و کارایی پێکەوەکارکردنی بەرپرسانی بالای کورد لە بەغداد، و هەم بۆ بەهێزیی هەلوێست و بەرنامەی خواستەکانی کورد لە دانوستان لەگەل حکومەتی (داهاتووی) عیراق: لەم بارەیەوە یەک بەربژێری هاوبەشی کورد بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار پێویستییەکی چارەنووسسازە و دەبێت هەردوو حزبی گەورە و دەسەلاتداری هەرێم لەم بارەیەوە سازش بۆ یەکدی لەپێناوی بەرژەوەندی گشتی بالا بکەن، دەنا کۆششی کورد لە بەغداد بە پەرتەوازەیی و لاوازیی، بەڕاشکاویی سەرکەوتوو نابێت و ڕەنگدانەوەی سلبییشی لەسەر ڕەوشی هەرێمیش دەبێت. لێرەدا شایەنی ئاماژەپێکردنە کە گرنگترین ئەرکی سەرۆک کۆمار: بەدواداچوونە بۆ ئەو ڕینماییانەی سەرۆک کۆماری رەحمەتی جەلال تالەبانی کەمێک پێش نەخۆش کەوتنی ئاراستەی ئەنجومەنی نوێنەرانی کرد، سەبارەت بە چاککردنەوەی سنوورە گۆڕێندراوەکانی پارێزگاکانی پەیوەست بە ناوچە کێشەلەسەرەکان و تا ئێستا لە ئەنجومەن سڕکراون!، و دیار نییە کە هەردوو سەرۆک کۆماری پاش وی هاتوونەتە سەرکار و فراکسیۆنە کوردییەکانی ئەنجومەنی نوێنەران ئەرکی خۆیان لەم بوارەدا جێبەجێ کردووە یان نا!
لەبارەی باری “چوارچێوەی هەمانگیی”، هەرچەندە چوارچێوە وهاوپەیمانانی ناتوانن لەگەل (کەمینەی عەرەبی سوننی و کەمینەی کوردیی و کەمینەی سەربەخۆ) حکومەت پێکبهێنن، بەلام دەتوانن حکومەتی ئیتیحادیی داهاتوو بە ڕێکەوتن لەگەل زۆرینەی عەرەبی سوننی و زۆرینەی کورد و زۆرینەی سەربەخۆکان پێکبهێنن. هەرچەندە ئەم سیناریۆیەش ئاسان نییە لەبەر نەبوونی متمانە لە نێوان ئەو هێز و لایەنانە و خەلکی عیراق لە لایەکەوە و لە نێوان ئەم هێز و لایەنانەو خەلک و هێزە سیاسییەکانی هەرێم لە لایەکی دیکەوە؛ و ئەگەر بشتوانن حکومەت بەم جۆرە پێکبهێنن، ئەوا حکومەتەکە بەهێزو سەرکەوتوو نابێت، ئەگەر: داوا و مافە لەپێشینەکانی خەلکی عیراق جێبەجێ نەکات: سەبارەت بە ڕەخساندنی هەلی کار بۆ لاوان بە پێشخستنی سێکتەرەکانی کشتوکال و پیشەسازیی و گواستنەوە لە ڕێگەی گرنگیدان بە زانست و وەبەرهێنان بەجیددی و شەفافی، وبە دابینکردنی خزمەتگوزاریی گشتیی (لەسەرووی هەموویانەوە ئاو و کارەبا، هەروەها گازی سروشتی – کە دەیان سالە لە عیراق دەسوتێندرێت و بەهەدەر دەچێت، کەچی سالانە بای دوو ملیار دۆلار گاز بۆ کارەبا لە ئیران دەکردرێت! – و بە کاراکردنی بواری تەندروستی و پەروەردە، و دوورخستنەوەیان لە بازرگانی پێوەکردن، وبە بەرهەلستیی کردنی کردەیی فەساد و سەروەرکردنی دەولەتی عیراق بەهەستپێکراوی، بە تایبەتی لەڕووی نەهێشتنی دەستدرێژیی و هێرش کردنی لەشکریی و پێشێلکردنی بەردەوامی سەروەریی هەموو عیراق بە گشتیی و ژیانی خەلک و خاکی هەرێمی کوردستان بەتایبەتی، لە لایەن هەردوو دەولەتی دراوسێ ئیران وتورکیا، و سیاسەتی ئاوگرتنەوەی نادادپەروەرانەیان بەرامبەر بە عیراق بەگشتیی. ئەگەرنا خەلکی نەرازیی عیراق (کە زۆرینەن و لە ڕێژەی بەشدارینەکردنیان لە هەلبژاردنی ڕابردووڕا دیارە) دەست بە گرتنەبەری شێوازەکانی نارەزایی دەربڕین دەکەنەوە، بەلام ئەمجارە زۆر بەهێزتر و توندتر، چونکە ئەو کاتە ڕەوتی سەدر نەک تەنیا تێکەلاویان دەبێت و دەهێتە پاڵیان وپشتگیرییان دەکات، بەلکو هەولدەدات دەرفەت بقۆزێتەوە وبەرەو نەهێشتنی نیزامی سیاسی و دەستووریی ئێستاکێ و گۆرینی بە نیزامێکی “تیۆکراتی سەدریی” تایبەت ئاراستەی بکات. جا جگە لە پڕیشکی ئاژاوەی عیراق، ئەگەر ڕووبدات، لەهەمان کات دا پەیوەندی نێوان حکومەتی ئیتیحادی وحکومەتی هەرێمی کوردستانیش لەم حالەتە ئاسایی نابێتەوە و (خودانەخواستە) خراپتریش دەبێت. لەهەردوو حالەتیش لە عیراق دەبێت گرفتە هەلپەسێردراوە ئالۆز و تەشەنەبووەکان لە نێوان هەردوو حکومەت ئاشتیخوازانە و دەستووریانە چارەسەربکرێن، و ئەمەش ئەرک و پەرپرسیاری هەردووکیانە و دەبێت بە دیالۆگی جیددی و بە شێوەیەکی دادپەروەرانە بە دانوستان لە نێوان وەفدی وتووێژکاریی پسپۆرانی هەردوولا، لەبەر ڕۆشنایی دەستوور، وبە ڕاچاوکردنی واقیعی سیاسی و ئابووریی و ئاسایشیی بهێتە دی، جا لەگەل حکومەتی ئێستا بێت یان ئی داهاتوو.
لە هەموو حاڵەت و سیناریۆیەک دا ئەوەی پەیوەستە بە ھەلوێستی لایەنی کوردیی: جەخت کردنە لەسەر چارەسەریی پێویست بۆ گرفتە ھەلواسراوەکان بە: تەبایی سیاسیی حزبە سەرەکییەکان و بە هاوکاری کۆمیسیۆنێکی ڕاوێژکاریی لێهاتوو و بە یەک بەرنامەی گونجاو و توکمە: کە ئەم خالانەی خوارەو لە خۆ بگرێت، بۆ دانوستان لەگەل ھەر لایەنێکی عەرەبی شیعی کە حکومەتی داھاتوو پێکدەھێنێت:
١- سەبارەت بە گرفتی ناوچە (کوردستانییە دابرێندراوە) کێشەلەسەرەکان: وەک پێشەکی بۆ ئاساییکردنەوەی بارودۆخی ئەو ناوچانە و پەیداکردنەوەی متمانە لە نێوان هەردوو حکومەت و لەنێوان هەموو پێکهاتەکان، دەبێت لە قۆناخی یەکەم ئیدارە و ئەمنیەتی هەموو ناوچەکان پێکەوە پیادە بکرێت. هەروەها پێویستە لە ماوەی یەک ساڵ، کۆتایی بەجێبەجێکردنی ناوەرۆکی ماددەی ١٤٠ بھێت، بە چاودێریی لێژنەیەکی ھاوبەش لە ھەردوو حکومەت، حکومەتی ئیتیحادی و حکومەتی ھەرێم، و بەزەمانەتی نوێنەرایەتی نەتەوەیەکگرتووەکان لە بەغداد، و ئەمەش وەک خالێک لە بەرنامەی حکومەتی داهاتووی عیراق بچەسپێندرێت.
٢- چارەسەرکردنی گرفتی نەفت و گاز، کە پرسی بودجە و مووچەشی پێوەگرێدراوە، پێویستە لە ڕێگەی دانوستان، لەسەر بنەرەتی پرینسیپی فیدرالی (دابەشکردنی دەسەلات و سامان بە شێوەیەکی دادپەروەرانە)، و لەبەر رۆشنایی ماددەی ١١٢ی دەستور، و بە ڕاچاوکردنی یاسای نەفت و گازی ئیتیحادی بێت، کە دەبێت تا ٦ مانگ پاش پێکھاتنی حکومەتی داھاتوو دەربچێت. ئەمەش وەک خالی دووەم لە بەرنامەی حکومەتی داهاتووی عیراق دا بچەسپێت. بۆ ئەم ئەرکە دەبێت ھەرێمی کوردستانیش بە وەفدێکی شایستە لە پسپۆر و شارەزایانی لێھاتووی بوارەکانی زانستی سیاسەت، یاسا، پەیوەندی نێودەولەتیی، ئابووریی ونەفت لەگەل وەفدی ڕاوێژکاریی عیراق بەشدار بێت، چونکە ئەم گرفتەش تەنیا بە دیالۆگ چارەسەردەکرێت، بە پێداگرتن لەسەر ھەلوێستی یەکلایەنی لە ھیچ لایەنێکەوە و بە لێدوانی رۆژنامەوانی بەرپرسانی حکومیی و سیاسیی هیچ کام لەم هەردوو لایەنە ناکۆکە چارەسەر ناکرێت.
٣- جێگیرکردنی بەشە بودجەی ھەرێم لە بودجەی٢٠٢٢، وەک جاران ١٧٪‏ تا سەرژمێری گشتیی لە هەموو عیراق ئەنجام دەدرێت، و چەسپاندنی ئەم خالەش لە بەرنامەی حکومەتی داهاتووی عیراق.
٤- جێبەجێکردنی ئەرکی حکومەتی ئیتیحادی لە رێکخستن و چەکدارکردن و مەشق و راھێنانی پێشمەرگە لە ماوەی یەک سال، بە مەرجێک تا ئەو کاتە وەزارەتی پێشمەرگە ئامادەکاریی کردنی ھەردوو ھێزی پێشمەرگەی ھەردوو حزبی دەسەلاتدار بە (ھێزی پاسەوانی کوردستان) وەک ئەوەی لە دەستوری عیراق دەرفەتی پێدراوە، بە ھاوکاریی و ھەماھەنگیی لەگەل کارزانانی ھاوپەیمانان تەواو بکات. ئەم خالەش پێویستە لە بەرنامەی حکومەتی داهاتووی عیراق جێگیربکرێت.
٥- پێویستە لەماوەی ٦ مانگ، دادگەی بالای ئیتیحاددی بە شێوەیەکی دەستووریی دابمەزرێندرێت، تا لێکدانەوەی دەقە دەستوورییەکان و بریارەکانی بە شێوەیەکی ڕوون و دادپەروەرانە واتە بێلایەنانە و دەستووریی بن. ئەم خالەش پێویستە وەک خالی پێنجەمی داواکاریی لایەنی کوردیی لە بەرنامەی حکومەتی داهاتووی عیراق جێگیربکرێت.
لەگەل رێزم بۆ جەنابتان
براتان د. ئازاد عوسمان