“پەناگەی ئارام” بەیەکەم ھەلبژاردنی پەرلەمان بووە ھەرێمی کوردستان/ ھۆکاری دواخستنی ھەلبژاردنی داھاتوو بۆ کاتێکی نادیار چیە؟

هۆکار وئەنجامەکانی ئەزموونی پشتگوێخستنی هەلبژاردنی دووەم كە گرنگترین وانە و پەندن لەبیرکراون؟
{ئەم نووسینە چەند تێبینیی و سەرنجێکە لەبەر رۆشنایی زانستی سیاسەت و پەیوەندیی نێودەولەتیی و پوختەی چەندین توێژینەوەی ئەکادیمییە، و پەیوەستە بە دەستنیشانکردنی هۆکارەکانی گرفتی سەرەکیی سیاسەت و بەڕێوەبردنی هەرێمی کوردستان لەسەرەتای دامەزراندنییەوە، و پێشنیارکردنی چارەسەرییە بۆ گرفتە تەشەنەبووەکان، بۆیە بۆ تێڕامانە؛ پرسیارەکانیش ئاراستەی گەورە بەرپرسانی سیاسیی و حکومیی کراون، کە لەماوەی ئەو (٣٠) سالە ڕاستەوخۆ بەرپرسن لە سیاسەت و حکومرانی هەرێم و لە پاشەڕۆژی گەل و نیشتمان؛
بۆیە پرسیارەکانیش ئاراستەی وان کراون، چونکە سیاسەت و حوکمرانی، بەس خواستی مەنسەبی بالا و ئیمتیازی حزبیی و دەسکەوتی شەخسیی و نیعمەتی کۆشکی ناوازە و ڕەوە ئۆتۆمۆبیلی گرانبەها – لەجیاتی “خەباتی چیا” – نین، بەلکو ئەرک و بەرپرسیارییەتیی: مانی کیانی هەرێم، و پاراستنی یەکپارچەیی خاکی هەرێم، و بەڕێوەبردنی چاکی سەرتاسەریی هەرێم، ودابینکردنی ئازادیی بیروڕاو، ئەمانەت ودەستپاکیی سەبارەت بە سامانی ژێر و سەر ئەرزی هەرێم، وچەسپاندنی سەروەریی یاسا و دابینکردنی دادپەروەریی کۆمەلەیاتیی، و بنبڕکردنی فەساد، و دەستەبەرکردنی متمانە و رەزامەندیی و پشتگیریی گەلی هەرێم و دۆست و هاوکارانی بیانیشن.}
کە هاوپەیمانانی رۆژئاوایی جەنگی دووەمی کەنداو (و.ی.ئەمریکا، بەریتانیا، فەرەنسا و ئیتالیا) “پەناگەی ئارام” (Safe Haven) یان لە نیسانی ١٩٩١، بە هێنانی هێزێکی لەشکریی گەورە (بیست هەزار سەرباز و ئەفسەر)، لەسەر خاکی بەشێکی گەورەی کوردستان – عیراق دامەزراند. ولە ئاسمانیش لە ڕێگەی “ناوچەی دژە فرین” (non fly-zone) بە فرۆکەی جەنگی لە بنکەی ئاسمانیی ئینجەرلیکەوە دوازدە سال پاراستیان- وەک چارەسەرییەکی نێودەولەتیی بۆ ئازار و مەینەت و کێشەی ئاوارە و دەربەدەرانی کوردی کۆڕەوی ئاکامی “ڕاپەڕینی گەل لە بەهاری ١٩٩١”. و رژێمی بەعسیشیان ناچارکرد لەو ناوچانەی دیاریانکرد هێزی لەشکریی و ئەمنی خۆی بکێشێتەوە؛ کە سەرۆکی ڕژێمەکەش (سەدام حسین) بەمەبەستی دروستکردنی بۆشایی ئیداریی و ئاسایشیی فەرمانگەکانی ئیدارە و پۆلیسیشی هەلوەشاندەوە یان کێشایەوە و مووچەی فەرمانبەران و کارمەندانی حکومیی بڕی و ئابلوقەی ئابووریی خستە سەر ناوچەکانی “پەناگەی ئارام”، لە وەلام دا هاوپەیمانان یارمەتی دارایی و هاوکاریی تەندروستی و پشتگیریی ئاسایش و سەقامگیرییان بۆ ناوچەکانی “پەناگەی ئارام” زیاترکرد، و هۆشدارییان دایە ڕژێمی بەعس و دەولەتانی دەوروبەر لەبارەی تێکنەدانی ئارامیی ئەو ناوچانە. پاشان بۆ بەرپەرچدانەوەی پلانی سەدام هانی “بەرەی کوردستانی”یان دا بۆ گرتنەئەستۆی ئیدارە وئاسایشی پەناگەکە. پاشتر هانیاندان بۆ ئەنجامدانی هەلبژاردنی یەکەم پەرلەمان و دامەزراندنی یەکەم حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەم هەنگاوە چارەنووسسازەش (کە جگە لە حکومەتی عیراق، هەردوو حکومەتی تورکیاو ئیران زۆر بە توندی دژی وەستانەوە، بەلام هاوپەیمانان تێیانگەیاندن، کە خەلکی هەرێمی کوردستانی عیراق بە پێی یاسای ئۆتۆنۆمی (١٩٧٥)ی دەولەتی عیراق مافی خۆیانە هەلبژاردن بۆ ئەنجومەنی نیشتمانیی و ئیدارەی خۆیی بکەن و بێدەنگیان کردن). لە ئەنجامی ئەو هەلبژاردنە مێژووییەش بە یارمەتی و هاوکاریی هاوپەیمانان و نەتەوەیەکگرتووەکان ناوچەی “پەناگەی ئارام”، کە خەلکەکەی ناویان نابوو “کوردستانی ئازاد”، بووە “هەرێمی کوردستان – عیراق” وەک کیانێکی نادەولەتیی نیمچەسەربەخۆ (بەپێی ئەمری واقیع – دیفاکتۆ)؛ ئاواش هەرێم بوو بە خاوەنی پەرلەمان و حکومەت وکیانی خۆی، و بوو بە خاوەن پەیوەندی دەرەوەش (هەرێمیی و نێودەولەتیی) لە ڕێگەی پارادیپلۆماسییەت واتە نیمچە دیپلۆماسییەت.
بەلام لەبەر چەندین هۆکار لەسەرووی هەموویانەوە نەبوونی کولتووری دیموکراتیی لەنێو خەلک و حزبەکان (کە هەوێن و ژینگەی هەلبژاردنی دیموکراتیی واتە ئازاد و پاکە) لە کوردستان، لە ئەنجامی سەدان سال کولتووریی توندوتیژیی و شەڕ. بۆیە کورسی پەرلەمان و دەسەلاتی هەرێم (نیوە – بەنیوە) لە نێوان هەردوو حزبی گەورەی بەرەی کوردستانی (پارتی و یەکێتی) دابەشکران و بەرەش هەلوەشایەوە و نەما. لە ئاکامی کولتووری توندوتیژیی باو ودابەشکردنی پۆستەکان لەسەر بنەڕەتی (جێگری بەرپرسی حکومی پارتی لە یەکێتی و جێگری بەرپرسی حکومی یەکێتی لە پارتی “جێگر بوون بە ڕێگر” بۆ بەڕێوەبردن و مامەلەی هاولاتیان)، و ململانێ لەسەر دەسەلات و داهات بووە رێباز و ئەولەوییەت، لە جیاتی کێبرکێی سیاسیی لەسەر بنەڕەتی بەرنامە و کاندیدی چاک وپاک – وەک ئەوەی باوە لەنێو حزبە سیاسییەکان لە کولتووری دیموکراتیی). بۆیە پاش ماوەیەکی کەم یەکەم پەرلەمانی هەرێم پەکی کەوت و یەکەم حکومەتی هەرێم (کابینەی یەکەم) ئیفلیج بوو. پاش نزیکەی دوو سال لەم دەسکەوتە سیاسییە مێژووییە بۆ خەلکی هەرێم و هەموو نەتەوەی کورد، لەبەر ئاکامە نامۆ و زیانبەخشەکەی یەکەم ئەزموونی هەلبژاردن و پەرلەمانتاریی و حوکمرانیی لە “کوردستانی باشوور”، گەڕێکی دیکەی شەڕی ناوخۆی حزبەکان، بەتایبەتی هەردوو حزبی دەسەلاتدار (پارتی و یەکێتی) هەلگیرسا، و هەردوو حکومەتی داگیرگەری ئیران و عیراقیش خزێنرانە نێو شەڕە شوومەکە، و زۆر نەمابوو تەڕووشک پێکەوە بسوتێن و هەموو خەبات و قوربانیی وخۆڕاگریی کوردان و ئەم دەسکەوتە مەزنەشی بەفیڕۆ بچن! لە ئەنجامی ئەم شەڕە مالوێرانکەرە هەرێم کرایە دوو زۆن (زەرد و سەوز – ڕەنگی ئالای هەردوو حزبە گەورەکە) … . پاش چوار ساڵ لە شەڕ حکومەتی ئەمریکا هەردوو لایەنی لە واشنتۆن ئاشتکردنەوە و ڕێکەوتنێکی ئاشتییان (بەسەرپەرشتی وەزیری دەرەوە مادلین ئۆلبرایت (Madeleine Albright) لەوێ لە ئەیلولی ١٩٩٨ واژۆکرد، بەلام تا پاش سالی٢٠٠٥، کە هەرێمیش وەک گشت دەولەتی عیراق ناچاری هەلبژاردن کرا، جێبەجێنەکرا.
شایەنی ئاماژە پێکردنە کە یەکەم هەلبژاردنی پەرلەمانی هەرێم پتر لە (١٣) سال بە تاکانەیی مایەوە و وەخت بوو یەتیم بێت؛ چونکە بەپێی یاسای هەلبژاردنی پەرلەمانی هەرێم ژمارە (١) دەبوایە لەو نێوانەدا چوار جار هەلبژاردنی پەرلەمان بکرابوایە (ھەر سێ سال), بەلام خاک و گەل ودەسەلاتی هەرێم بووبوون بە دوو لەت، لە دوو زۆن و بە دوو حکومەت (لە هەولێر و سلێمانی)-بەھەمان ناو! هەرچەندە پاش دووەم هەلبژاردن حکومەتێکی یەکگرتوو و ئیئتیلافی لە هەولێر هاتەکایەوە، بەلام (بەکردەیی) تا ئێساش دوو زۆنیی خاکی هەرێم و دوو ئیدارەیی دەسەلاتی ھەرێم لە هەردوو زۆنەکە (لە هەموو بوارەکانی بەڕێوەبردن و پێشمەرگە وپۆلیس و ئاسایش – بەزیادکردنی هەردوو دەزگای هەوالگریی حزبیشەوە: پاراستن و زانیاریی – و دەروازەی سنووریی و گومرگ و کۆمپانیای جۆراوجۆری تایبەت و ئاستە بەرزەکانی کۆنترات و هاوردەکردنی (کالا ودەرمان وجگەرە) و ڕێکخراوە کۆمەلایەتیی و سەندیکا پیشەییەکان و دەزگا و بلاوکراوە ڕاگەیاندنییەکان و پەیوەندیی و قولایی دەرەکیی هەرێمیی… و لە ھەموانیش سەیرتر ناوی فێرگە و فێرخوازیش «مەکتەب و تەلەبەش» ھێشتا هەر بە جودایی ماون؛ لە پارێزگاکانی ھەولێر و دھۆک: قوتابخانە و قوتابی / لە پارێزگاکانی سلێمانی و ھەلەبجە: خوێندنگە و خوێندکار؛؛ لە پارێزگای کەرکوک و ناوچە کوردستانیە دابڕێندراوەکانی دیکەش بە جووتە بە جودایی ماون، تەنیا لەیەک بوار یەکگرتن هاتوەتەدی: مووچەی کارمەندانی حکومیی و بەشێکی مەسرەفی خزمەتگوزاریی و پرۆژەکان لە سایەی حکومەتە ئیئتیلافییە هاوبەشەکەی هەولێری پایتەختی هەرێم،ئەویش خەریکە لە ئەنجامی ھەلکشانی ناتەبایی سیاسیی نێوان سەرکردایەتی هەردوو حزبی دەسەلاتدار لە هەردووک زۆن (کە ئاشکرایە و زۆر زیانبەخشە)، ولە ئەنجامی کاریگەریی نەڕێنیی گرفتە هەلپەسێردراوەکانی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی مەرکەزیی (ئیتیحادی) عیراقی لەسەر گوزەرانی خەلک و ئاییندەی خاک و کیانی هەرێم، تووشی دوو گەورەترین کێشەی کوشندە ببێت. چارەسەریی کێشەی یەکەمیش: تەنیا لابردنی هۆکارەکانی ناتەبایی سیاسیی ناوخۆییە، ئی دووەمیش چارەسەرییەکەی: گفتوگۆی واقیعیی و جیددین – لە نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ئیتیحادی عیراق بە ڕاوێژی “کۆمیسیۆنێکی ڕاوێژکاریی باڵا” لە پسپۆرانی زانستەکانی سیاسەت وپەیوەندیی نێودەولەتیی ویاسا و ئابووریی – بەتایبەتی نەفت وگاز (وزە). ئاشکرایە ئەم گرفت و کێشانە ناکرێت چیدیکە چارەسەرنەکرێن، ئەگەر نا هەرێم بەتەواوی دەبێتە دوو “نیمچەهەرێم” واتە دوو کەرتی نەیار و بارگران و لاواز، ئاواش پێگە و سەنگی هەرێمی کوردستان، هەم لای گەلی هەرێم، وهەم لای حکومەتی مەرکەزیی عیراق، وهەم لای حکومەتانی دراوسێی هەرێمیی، و هەم لای حکومەتانی هاوپەیمان و دۆستی بیانیی زۆر لاواز و ناکاریگەر دەبن. جگە لەو هەموو گرفت و کێشانەش لەسەر ئاستی ناوخۆی هەرێم و لەگەل عیراق و دەوروبەر، دواخستنی هەلبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان و پرۆسەی پێکهێنانی کابینەی دەیەمی حکومەتی هەرێم بۆ کاتێکی نادیار، بیی هیچ بنەمایەکی یاسایی دروست و هیچ هۆیەکی ئاسایشیی ڕێگر، بووەتە سەربار، لەم ڕەوشە دژوارە: ئەم کردەوەیەش سەرکێشییەکی یەکجار مەترسیدارە، لە هەموو بوارێک و لەسەر هەموو ئاستەکان. بۆیە هاوپەیمانانی هاوکار لە دامەزراندن و پاراستن و پێشوەچوونی هەرێمی کوردستان و نێردەی نەتەوەیەکگرتووەکان لە عیراق خەریکە بێئومێد و وەرس دەبن، وبە ئاشکرا هۆشداریی لە پشتگوێخستنی ئەم هەلبژاردنە دەدەن و داوای ئەنجامدانی هەلبژاردن لە زووترین کات دەکەن،
لێرەدا پێویستە و ئەرکی بەرپرسە سیاسیی و حکومییە بالاکانی هەرێمە کە زیانەکانی پشتگوێخستنی دووەم هەلبژاردنی پەرلەمانی هەرێم بۆ ماوەی (١٠) سال و نیگەرانیی پونگاوەی گەل و هۆشداریی هاوپەیمانان و نێردەی نەتەوەیەکگرتووەکان و ڕەخنە و تێبینیی شارەزایانی خۆیی و ئامۆژگاریی و رێنمایی دۆستانی بیانیی بەهەندوەربگرن، تا کار لەکار نەترازاوە.
ئێستا گەل چاوەروانی چارەسەریی جیددییە بۆ هەردوو کێشەی سەرەکیی واتە داخوازی تەبایی سیاسیی و چەسپاندنی وادەی هەلبژاردنی داھاتووی پەرلەمان و کەشوهەوای دروستی هەلبژاردن و چاوەرێی یەکخستنی ھێزی پارێزگاری ھەرێمە، لە ھێزی پێشمەرگەی دوو حزب بۆ سوپای پارێزەری (پاسەوانی) ھەموو ھەرێم، و چاوەرێی کۆتایی هێنانە بە نەزیفی فەسادی ئیداریی ودارایی لە هەموو دامودەزگا سیاسیی و حکومییەکان و لە بواری بازرگانیی و بیناسازییش، پاش ئەنجامدانی هەلبژاردنێکی ئازاد و پاک بە بەرنامە وکاندیدی لێوەشەواوە و چاک و بە بەلێنی باوەرپێکراو، کە تەنیا بە مەبەستی تێپەراندنی ھەلمەتی ھەلبژاردن نەبن.